DIUNA – pochwała humanizmu

Studium natury człowieka i świata, który (go) stworzył

Futurystyczne dzieło o epickim rozmachu, w niebanalny sposób poruszające najtrudniejsze tematy filozoficzne, społeczne, etyczne, do tego napisane pięknym stylem, rodem z mitu lub dobrze skrojonej baśni – „Diuna” Franka Herberta zaskakuje podczas lektury pod wieloma względami. Nie twierdzę, że zawsze pozytywnie, ale z pewnością prowokuje do myślenia! Można przy okazji poukładać sobie w głowie wiele spraw, nawet jeśli autor często mąci i na stawiane pytania nie podaje odpowiedzi… A może właśnie dlatego! Rozwiązania najważniejszych dylematów nigdy nie są podane na tacy; poszukiwania przebiegają samotnie i nikt nie podzieli odpowiedzialności za efekty naszych wysiłków…

Tak, jak dzieło jest wszechstronne i wieloaspektowe, a uniwersum Diuny rozbudowane, tak dyskusja wokół licznych poruszanych tam kwestii może trwać i trwać. W niektórych sprawach można się z autorem zgadzać, inne tezy całkowicie odrzucić, ale trudno odmówić mu pewnego geniuszu. Jego książki nie zestarzały się, mimo upływu już prawie 60 lat od pierwszego wydania „Diuny”. A przecież science-fiction starej daty mogłoby się wydawać synonimem kiczu, który robić wrażenie (pozytywne) może tylko przez krótki czas, aż do następnych odkryć, które tę fikcję całkowicie pozbawią powabu. Często uśmiechamy się z politowaniem, czytając i oglądając, jak dawniej wyobrażano sobie przyszłość, jak naiwne – z perspektywy czasu – było to myślenie. Zwykle też skupiało się ono na możliwych osiągnięciach technologicznych i zatrzymywało na latających samochodach i wielofunkcyjnych zegarkach. Kiedy po przeczytaniu „Diuny” oglądałam jeden z seriali z uniwersum Gwiezdnych Wojen, trudno mi było wytrwać – motywy jakby żywcem wyciągnięte z dzieła Herberta, ale tak strasznie uproszczone i spłycone!  

Człowiek Rozumny Diuny  

Atutem Herberta i oznaką doskonałego wyczucia jest postawienie akcentu zupełnie gdzie indziej – na człowieku, na jego rozwoju, ale też przymiotach, które nie podlegają znaczącym zmianom, bez względu na okoliczności. Analizuje i studiuje naturę ludzką, pokazując jednostki o zdecydowanie bardziej rozwiniętej samoświadomości niż ludzie dawniejszych epok.  

Kiedyś ludzie scedowali myślenie na maszyny z nadzieją, że dzięki temu będą wolni, ale umożliwili tylko innym ludziom i ich maszynom ujarzmienie siebie.  

W przedstawionym świecie ludzie przeszli już etap fascynacji i uzależnienia od maszyn; aby uchronić się przed zagładą, musieli ewoluować, postawić na swój rozwój, zwiększenie swoich kompetencji.

Dzięki temu uwolnili się od tych więzów, które człowiek XXI właśnie na siebie nakłada...

Wydarzenia te opisane są w innej trylogii Herberta, rozpoczynającej się od „Dżihadu Butleriańskiego” – jak nazwano walki stoczone między ludźmi a myślącymi maszynami. Od tej pory, zamiast polegać na komputerach, założono wielkie szkoły kształtujące wybitne jednostki: w szkole mentatów były to zdolności analizowania danych i wyciągania z nich odpowiednich wniosków, podpowiadania najlepszych rozwiązań – podczas transu stawali się podobni komputerom, całkowicie obiektywni, prawdomówni, opierający się w rozumowaniu jedynie na posiadanych danych; w zgromadzeniu żeńskim Bene Gesserit „czarownice”, jak je przezywano, ćwiczyły panowanie nad każdym nerwem swojego ciała, zmuszały je do absolutnego posłuszeństwa, kontrolując własny metabolizm, nie pozwalając sobie na gwałtowne, spontaniczne, niekontrolowane reakcje, a to wszystko dzięki „potędze wyobraźni”. Miały poza tym swój własny, ukryty plan, którego realizacja wymagała starannej pracy wielu, wielu pokoleń… Nie ma powodu, żeby, w tym miejscu zdradzała więcej! Ostatnią wielką szkołą była szkołą nawigatorów, którzy w transie przyprawowym mogli przewidywać przyszłość i dzięki temu zapewniali bezpieczeństwo podróży kosmicznych. Są to trzy wielkie siły przedstawione w uniwersum Diuny i poświęcono im kolejną trylogię „Wielkie Szkoły Diuny”…

Jak widać, dla prawdziwie zainteresowanych czytania jest sporo!

W tym miejscu Diuna daje nam ważną lekcję – możemy zdać się na maszyny: przestać się uczyć i zapamiętywać (całą wiedzę zgromadzoną w Internecie mamy przecież stale pod ręką), podejmować samodzielne decyzje (w którą stronę iść podpowie nam google maps, na kogo głosować w wyborach podpowiedzą ankiety, a jakie buty wydobędą nasze „prawdziwe ja” – wystarczą standardowe zgody marketingowe. Możemy, ale jeśli stracimy nad tym kontrolę, zatracimy siebie. A jeśli przytrafi się coś, co nas odetnie od „źródła mocy”, to staniemy się bezradni jak niemowlęta. Tylko inwestowanie we własne kompetencje – nie tylko wiedzę, ale też sprawność fizyczną, umiejętności społeczne, działania pod presją i wiele innych - pozwoli nam zyskać trwałe zasoby, których nikt nam nie odbierze. To, czego możemy potrzebować, zdani tylko na siebie.  

Człowiek – Gospodarz Wszechświata  

Nie można w nieskończoność kraść wszystkiego, co się potrzebuje, nie zwracając uwagi na tych, którzy przyjdą po nas. Fizyczne warunki planety wpisują się w jej historię gospodarczą i polityczną. Mamy tę historię przed oczami, więc nasza droga jest oczywista.  

Tutaj chciałabym nawiązać do tytułu tego artykułu, a w tym celu, warto upewnić się co do rozumienia pewnych pojęć. Herbert, badając naturalne siły kierujące światem, często porusza zagadnienia z zakresu ekologii, rozumianej (zgodnie z definicją), nie jako ruch ideologiczny albo zbiór działań na rzecz ochrony środowiska, ale, w skrócie,  jako naukę o zależnościach między gatunkami i środowiskiem. Swoją uwagę skupia zaś przede wszystkim na człowieku, jako istocie rozumnej mającej największy wpływ na jego świadome i celowe, ukierunkowane kształtowanie, a więc stawiając go w roli gospodarza środowiska społecznego oraz naturalnego. Wpisuje się tym samym w nurt humanizmu świeckiego, odrzucając element nadprzyrodzony i Istotę Boską, jako kierującą światem, ale uczciwie studiując etykę, zasady moralne i sens istnienia. Badając potrzeby, predyspozycje i godność człowieka, szuka recepty na dobre życie i nieuchronnie prowadzi do fundamentalnego pytania o jego cel… Do czego dochodzi? Dokąd zaprowadzą nas te błyskotliwe rozważania? Czy jest w tym jakiś wyższy cel, wykraczający ponad to, co przyrodzone?

Dopóki pozostajemy przy temacie drogi, Herbert ma nam wiele do powiedzenia i można wyciągnąć z tego pewne lekcje. Gdy jednak idziemy dalej i poszukamy celu, do którego ma nas ona doprowadzić, możemy się zawieść – ja przynajmniej odczułam zawód. Osoby żyjące wiarą może uderzyć pustka tam, gdzie spodziewali się pełni. Wracając jednak do poprzedniej myśli o miejscu człowieka w świecie naturalnym, warto skupić się na dynamice zmian zachodzących w tym świecie. W Diunie możemy zaobserwować zdecydowanie bardziej spektakularne efekty wzajemnych oddziaływań człowieka i zamieszkanych przez niego planet – manipuluje się tam klimatem, pogodą, ale nic nie dzieje się bezkarnie. Łatwo w ten sposób zaburzyć jakiś naturalny cykl życiowy, pominąć istnienie zależności, o których się nie miało pojęcia… Każdy ekosystem ma swoją specyfikę i  aby uczynić sobie jakąś ziemię poddaną, należy najpierw gruntownie ją zbadać i poznać od podszewki. Dlatego stanowisko imperialnego planetologa wiąże się w Diunie z dużą odpowiedzialnością i prestiżem, a jeden konkretny, którego poznajemy bliżej w książce, jest wizjonerem i wybitną jednostką – podobnie jak jego ojciec, który przed nim piastował to stanowisko. Próbują mądrze kierować przemianom powierzonej ich opiece nieprzyjaznej planecie. Czy mają prawo zmieniać jej bezlitosne oblicze?

Zmiany, zmiany… narzucać może się pytanie o siłę sprawczą tych zmian. W jakim stopniu człowiek kształtuje środowisko, a w jakim warunki, w jakich przyszło nam funkcjonować sprawiają, że stajemy się właśnie tym, kim jesteśmy? Człowiek formuje planety pod swoje potrzeby, ale przecież środowisko, w którym żyje, warunki, w jakich funkcjonuje, również mają na niego niebagatelny wpływ. Osoba żyjąca w pełnym słońcu wytwarza więcej pigmentu, aby poradzić sobie z promieniowaniem, a ten, który zmaga się z chłodem, potrzebuje więcej tkanki tłuszczowej. Wytwarzamy odpowiednie mechanizmy przystosowawcze.  

Życie zwiększa zdolność środowiska do podtrzymania życia. Sprawia, że niezbędne składniki odżywcze są łatwiej osiągalne.  

Ziemia jest na tyle życiodajna, na ile silne i uparte są zamieszkujące ją istoty. Ile postanowią z niej wyciągnąć, nie czekając, aż sama da. Najróżniejsze niedostatki, przeszkody, pozornie nie do przeskoczenia, jedynie prowokują do znalezienia genialnego rozwiązania tego problemu. Wyzwania, dzięki którym wzrastamy. Wielki triumf życia. Ono znajduje drogę zarówno w na dnie oceanu, gdzie nie dochodzi ani odrobina światła, jak i na rozgrzanej słońcem pustyni, gdzie każda kropla wody jest na wagę złota.

Tacy właśnie są Fremeni – koczowniczy lud wojowników Diuny. Ekstremalne warunki życia – przez większość ludzi uważane za nie dające szans na przeżycie – sprawiły, że różnią się oni od wszystkich innych ludów. Bezwzględni, przyzwyczajeni do stawiania na szalę własnego życia i odbierania go innym; ceniący wodę ponad wszystko. Warunki, w jakich żyjemy, kształtują temperament, osobowość, warunkują sposób myślenia, stanowią o naszej tożsamości i przynależności do konkretnego miejsca i konkretnej grupy społecznej.

Nieprzyjazny klimat Diuny uważano za nie dający szans na przeżycie, ale wola przetrwania istot żywych to moc, której nie można ignorować. To Diuna stworzyła Fremenów, aby dać się ujarzmić.