Geniusz chrześcijaństwa - fragment wstępu prof. Anny Loby

Kiedy 14 kwietnia 1802 roku ukazał się Geniusz chrze­ścijaństwa, jego autor, François-René de Chateaubriand, miał niespełna 34 lata. Wiele lat później, podsumowując swoje życie, napisał: „Gdyby teraz założyć, że imię moje zostawi jakiś ślad, zawdzięczać to będę Geniuszowi chrześcijaństwa, nie mając złudzeń co do nieprzemijającej wartości dzieła, przyznaję mu wartość czasową: zjawiło się we właściwej chwili”1. Jeśli nie do końca miał rację, gdyż dziś znany jest przede wszystkim jako autor przejmującej spowiedzi, jaką są Pamiętniki zza grobu, co do jednego nie mylił się z pewnością: Geniusz chrześcijaństwa pojawił się we właściwym czasie. Istotnie, dzieło to pojawiło się w momencie szczególnym, zarówno w osobistej historii autora, jak i w dziejach jego ojczyzny. W długim życiu Chateaubrianda, urodzonego za panowania Ludwika XV, a zmarłego po upadku Ludwika Filipa, oba te wątki przeplatać się będą nieustannie.

Chateaubriand przyszedł na świat w burzliwą noc 4 września 1768 roku w Saint-Malo, jako potomek szlacheckiego rodu sięgającego swymi korzeniami XI wieku. Fortuna rodziny, popadającej od wielu lat w ruinę, została świeżo przywrócona dzięki kupieckiej i handlowej działalności ojca przyszłego pisarza, René-Auguste’a, oficera floty handlowej, a później bretońskiego armatora. Symbolem odzyskanej pozycji stało się zakupienie w 1761 roku zamku i ziemi w Combourg, możliwe dzięki zgromadzonemu przez ojca bogactwu. Chateaubriand wielekroć będzie powracał w swoich książkach do wspomnień z dni dzieciństwa i młodości, które spędził w posępnym zamczysku w towarzystwie rodziców i siostry. Był najmłodszym spośród dziesięciorga dzieci, z których oprócz niego samego tylko pięcioro – brat i cztery siostry – przeżyło okres wczesnego dzieciństwa. Pomimo raczej chaotycznej edukacji, zdobył dość solidne wykształcenie klasyczne. Pierwotnie, zgodnie z życzeniem matki, przeznaczono go do stanu duchownego, następnie, z woli ojca, przez pewien czas przygotowywał się do kariery oficera marynarki. Ostatecznie w 1786 roku wstąpił do wojska i służył jako kadet w pułku Nawarry stacjonują- cym w Cambrai. Kiedy pół roku później umarł jego ojciec, Chateaubriand nie odziedziczył prawie nic. Kończył się dla niego okres młodości i przychodziło mu wkroczyć w świat będący wówczas w stanie głębokiego kryzysu. Jako młody oficer częściej niż w swoim garnizonie bawił w Paryżu, obracając się w środowisku pisarzy, bywalców salonów i wolnomyślicieli. Niemal w przededniu rewolucji, w lutym 1787 roku został przedstawiony królowi Ludwikowi XVI. Z bliska, nie bez pewnej przychylności obserwował rodzącą się i rozwijającą rewolucję. Podczas zdobycia Bastylii przebywał w Paryżu razem z matką i siostrami. W kwietniu 1791 roku zaopatrzony w list polecający do Waszyngtona wyruszył do Ameryki, pozostawiając za sobą Francję rozdartą rewolucją: wielu jego bliskich i przyjaciół zostanie uwięzionych i straconych. Dla młodego człowieka, marzyciela żywiącego ambicje literackie i polityczne, miała to być wyprawa w poszukiwaniu odmiany losu. Wymarzona podróż trwała niespełna rok i choć nie ziściły się pokładane w niej nadzieje, stanie się ona w przyszłości niewyczerpanym źródłem obrazów i wspomnień. Po powrocie do Francji, w której trwał jeszcze rewolucyjny zamęt, Chateaubriand zawarł dość po- śpieszne małżeństwo, podyktowane, jak się zdaje, względami finansowymi, po czym zdecydował się na emigrację, zostawiając świeżo poślubioną żonę w Paryżu. Początkowo walczył pod wodzą księcia de Conde, lecz jego kariera w armii nie trwała długo: ranny pod Thionville, udał się do Anglii, gdzie spędził następne 7 lat. Żyjąc na skraju nędzy, utrzymując się z lekcji francuskiego i tłumaczeń, pracował nad Szkicem historycznym o rewolucjach (Essai sur les revolutions). Do Francji wrócił w kwietniu 1800 roku, pod przybranym nazwiskiem (dopiero po upływie roku uzyskał wykreślenie z listy emigrantów). Jak napisał, „stanął na ziemi francuskiej razem z nowym wiekiem” .

Geniusz chrześcijaństwa ukazał się 14 kwietnia 1802 roku, na cztery dni przed uroczystym Te Deum, które w pamiętną Niedzielę Wielkanocną zabrzmiało w paryskiej katedrze Notre-Dame, jeszcze tak niedawno zamienionej w świątynię Rozumu. W ten sposób uczczono zawarcie pokoju między Francją i Anglią i podpisanie konkordatu, przypieczętowującego rehabilitację katolicyzmu we Francji. W tej perspektywie esej o historycznej i liturgicznej wspaniałości katolicyzmu jawi się zarówno jako obrona religii chrześcijańskiej, jak i nowego ładu, gdyż wyrasta z przekonania o konieczności odrodzenia kultu dla odnowy społeczeństwa po dziesięciu latach zamętu i ruin. W tym sensie Chateaubriand stał się sojusznikiem Bonapartego. Konkordat zawarty przez rząd Napoleona z papieżem Piusem VII w lipcu 1801 roku przyznał Kościołowi katolickiemu prawo publicznego kultu, pensje dla kleru, odtworzenie zlikwidowanych seminariów, kapituł i fundacji za cenę zgody na mianowanie biskupów przez konsula, zatwierdzenia podziału dóbr kościelnych przekształconych w dobra narodowe, zniesienia dziesięciny i odnowienia składu episkopatu. Tymczasem życie religijne osiągnęło żarliwość, którą niepokoje z lat poprzednich bardziej wzmogły niż ugasiły. Geniusz chrześcijaństwa zyskał prawie natychmiast niewiarygodną popularność. Książkę Chateaubrianda rychło znał cały Paryż, w „dobrym towarzystwie” czytanie jej należało wręcz do dobrego tonu, sam Napoleon kazał sobie codziennie odczytywać jej fragmenty.

Jednakże Chateaubriand uznał swoje dzieło za niedoskonałe i źle zrozumiane i w 1809 roku przystąpił do pisania Męczenników (Les Martyrs), mających stanowić w pewnym sensie uzupełnienie Geniuszu i potwierdzenie jego tez. Bohater tego poematu prozą, Eudore, przemierza Cesarstwo Rzymskie w III wieku i na koniec umiera jako męczennik podczas prześladowań za cesarza Dioklecjana. Najważniejszą wartością dzieła pozostaje konfrontacja kultury pogańskiej i chrześcijańskiej, dzięki której możliwe jest ukazanie ciągłości kultury zachodniej. Sam Chateaubriand, pragnąc na własne oczy zobaczyć ziemie, po których stąpali jego bohaterowie, 13 lipca 1806 roku wyruszył w podróż-pielgrzymkę przez Grecję, Azję Mniejszą, Palestynę, Egipt, Tunezję i Andaluzję. Owocem tej wyprawy stał się opublikowany w 1811 roku Opis podróży z Paryża do Jerozolimy (Itinéraire de Paris à Jérusalem). Po ukazaniu się obu tych książek, Chateaubriand ogłosił chęć porzucenia kariery literackiej: „Skończyłem z literaturą – napisał – publikując trzy wielkie dzieła: Geniusz chrześcijaństwa, Męczenników i Podróż’’. Odtąd poświęcił się głównie karierze politycznej.

Prof. Anna Loba

Fragment wstępu do książki 'Geniusz chrześcijaństwa'