Amerykańska rewolucja seksualna
Amerykańska rewolucja seksualna" opublikowana w 1956 roku jest dziełem wyjątkowym. Odwołując się do zmian, jakie zaszły w I połowie XX wieku w kulturze zachodniej, a zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Sorokin błyskotliwie diagnozuje nieuchronne następstwa, jakie pociąga za sobą seksualizacja życia przeprowadza w imię wolności i powszechnego dostępu do przyjemności. Cena za chwilowe polepszenie samopoczucia i uwolnienie instynktów jest, na poziomie społecznym, rozpad więzi i destrukcja rodziny, na poziomie jednostek zaś, zaburzenia osobowości, a przede wszystkim zanim potencjału twórczego. Wbrew oczekiwaniom, seksualna emancypacja w istocie oznacza poddanie ludzi władzy ich żądz oraz tych, którzy żądzami tymi potrafią sterować.
Pitirim Aleksandrowicz Sorokin urodził się 21 styczni 1889 roku we wsi Turia leżącej w leżącej na północy Rosji guberni wołogodzkiej (obecnie Republika Komi w Federacji Rosyjskiej)[1]. Jego ojciec, Aleksander Prokopowicz, był pochodzącym z Wielkiego Ustiugu wędrownym handlarzem, matka zaś, Pelagia Wasilewna, pochodziła z chłopskiej rodziny z Żeszartu, mieściny leżącej niemal sto kilometrów od Syktywkaru.
Dzieciństwo Pitirima było trudne. Po śmierci matki w 1894 roku wraz z ojcem i starszym bratem (młodszego oddano na wychowanie rodzinie) włóczył się od wioski do wioski w poszukiwaniu pracy. Ojciec popadł w alkoholizm i dotkliwie bił synów, w rezultacie kilkunastoletni bracia postanowili uciec i żyć dalej na własną rękę. Pitirim imał się różnych fachów i w 1907 roku trafił do Petersburga, gdzie pracował najpierw jako rzemieślnik, a następnie jako urzędnik. Jednocześnie rozpoczął studia w Instytucie Psycho-Neurologicznym, później zaś studiował psychologię na Uniwersytecie Petersburskim, gdzie jednym z jego nauczycieli był Leon Petrażycki, wybitny polski prawnik, socjologii i filozof, autor wielu dzieł z zakresu teorii państwa i prawa.
W tym czasie Sorokin prowadził również działalność polityczną, wiążąc się z tzw. eserowcami (Partia Socjalistów-Rewolucjonistów, antycarskie stronnictwo narodowe, opozycyjne wobec bolszewików i po rewolucji zdelegalizowane), co doprowadziło do kilkumiesięcznego aresztowania. W więzieniu Sorokin miał okazję czytać klasyków nurtu rewolucyjnego, takich jak Marks, Engels, Plechanow, Bakunin czy Kropotkin (z tym ostatnim miał okazję później się zaprzyjaźnić), a także prowadzić dyskusje ze współwięźniami. Wiedzę na temat mechanizmów rewolucji społecznej i kulturowej miał w przyszłości wykorzystać w swoich pismach, ukazujących ludziom Zachodu elementarne mechanizmy, za pomocą których rewolucja w różnych wariantach niszczy zdrowe społeczeństwa.
Po rewolucji lutowej 1917 roku Sorokin został redaktorem naczelnym eserowskiej gazety „Dieło Naroda” („Дело народа”), a także sekretarzem Aleksandra Kiereńskiego, powołanego w tym czasie na stanowisko premiera Rządu Tymczasowego. W listopadzie 1917 roku Sorokin został wybrany deputowanym do Konstytuanty, jego działalność została jednak przerwana przez rewolucję bolszewicką. Represje wobec niego trwały przez kilka następnych lat, między innymi w 1918 roku został aresztowany pod zarzutem przygotowywania zamachu na Lenina. Brał udział w walkach zbrojnych przeciwko bolszewikom, w trakcie których zginęli jego obaj bracia. Czasy te wspominał po latach w książce The Ways and Power of Love: „byłem ścigany przez rosyjski rząd komunistyczny. W końcu uwięziono mnie i skazano na śmierć. Każdego dnia, przez sześć tygodni czekałem aby mnie zastrzelono. Byłem świadkiem rozstrzelania moich przyjaciół i kilku innych więźniów. Przez następne cztery lata przeszedłem w komunistycznej Rosji wiele bolesnych doświadczeń i widziałem rozdzierające serce okrucieństwo niekończącego się ludzkiego bestialstwa, śmierci i zniszczenia”[2].
Dzięki wstawiennictwu wysokopostawionych osób Sorokin uniknął rozstrzelania i w 1921 roku rozpoczął pracę w petersburskim Instytucie Psycho-Neurologicznym, prowadząc badania nad głodem na rosyjskiej wsi. Ostatecznie postanowieniem Kolegium OGPU (Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny, policja polityczna zajmująca się głównie kontrwywiadem) z 26 września 1922 roku został wraz z żoną Eleną, którą poślubił w 1917 roku oraz innymi rosyjskimi intelektualistami, wydalony ze Związku Sowieckiego.
Trzydziestotrzyletni Sorokin przebywał najpierw w Berlinie, następnie w Pradze, gdzie krótko pracował na Uniwerystecie Karola, później zaś wyjechał do Stanów Zjednoczonych. W 1924 roku, już w Ameryce, opublikował książkę Leaves of a Russian Diary, będącą szczegółowym dziennikiem, ukazującym przebieg rewolucji 1917 roku w Rosji, od jej wybuchu w lutym aż do przejęcia władzy przez bolszewików. Od 1924 do 1930 roku był profesorem socjologii na Uniwersytecie Minnesoty w Minneapolis i w tym czasie, w 1925 roku, opublikował swoją pierwszą ważną książkę naukową, Sociology of Revolution, którą zaczął przygotowywać już po deportacji z Rosji w 1922 roku w Pradze. Praca ta, wpisująca się w nurt rozważań zapoczątkowany przez Thomasa Hobbesa w Lewiatanie, pod wieloma względami była publikacją pionierską, opisując zarówno warunki społeczne, które mogą prowadzić do rewolucji, jak też jej kolejne stadia. W 1927 roku opublikował pracę Social Mobility (tłum. pol. Ruchliwość społeczna), w 1928 roku kolejną książkę, Contemporary Sociological Theories, rok później zaś ukazało się przygotowane wraz z C. Zimmermanem studium Principles of Rural-Urban Sociology. Prace te dowodziły wszechstronnego talentu naukowego Sorokina, który z powodzeniem pracował na różnych obszarach socjologii, zajmując się nie tylko socjologią rewolucji i wojny, ale również kwestiami dotyczącymi dynamiki, stratyfikacji i ruchliwości społecznej oraz socjologicznymi zagadnieniami obszarów miejskich i wiejskich.
W 1930 roku Pitirim Sorokin otrzymał obywatelstwo amerykańskie. Przeniósł się również na Uniwersytet Harvarda w Cambridge, gdzie powołał do życia pierwszy na tej uczelni Wydział Socjologii. Na Uniwersytecie Harvarda wykładał aż do przejścia na emeryturę w 1964 roku.
W 1937 roku, po niemal dziesięcioletnich badaniach, Sorokin opublikował swoje opus magnum, pracę zatytułowaną Social and Cultural Dynamics, która w pełnej wersji miała cztery tomy (ostatni został wydany w 1941 roku). W książce tej Sorokin, opierając się na rozległych badaniach empirycznych dotyczących przemian kulturowych w ostatnich dwóch tysiącleciach, przedstawia ogólny schemat rozwoju cywilizacji, rozumianych przez niego jako pewne wspólnoty duchowe czy umysłowe, składający się z trzech kolejnych faz: ideacyjnej, sensytywnej (odczuciowej) i idealistycznej. Każda z tych faz cechuje się odmiennym systemem wartości i wiąże się z odmiennymi ludzkimi potrzebami, dla przykładu, w fazie początkowej, ideacyjnej, czy też duchowej, znajdująca się w rozkwicie cywilizacja opiera się głównie na relacjach rodzinnych i więziach nieformalnych. Schemat ten, zdaniem Sorokina, jest typowy dla wszystkich cywilizacji, a jego przykłady znajdujemy między innymi w cywilizacji starożytnej (grecko-rzymskiej), a także w obecnej cywilizacji zachodniej, która znajduje się w fazie senstywnej, która stanowi upadek w stosunku do fazy ideacyjnej.
Praca ta wywołała szeroki oddźwięk w środowisku socjologicznym, spotykając się zarówno z głosami entuzjastów, jak i krytyków, pisma Sorokina mają bowiem to do siebie, że nikogo nie pozostawiają obojętnym. Sam Sorokin zresztą słynął z jednoznacznego stawiania ostrych tez, zwłaszcza krytycznych, odnoszących się między innymi do aktualnych zjawisk, w tym również do amerykańskiego życia społecznego i amerykańskiego modelu kulturowego, który często krytykował, widząc w jego ekspansji zagrożenie dla świata zachodniego.
W 1949 Sorokin roku stworzył przy Uniwersytecie Harvarda Centrum Badań Kreatywnego Altruizmu, w 1960 roku został pierwszym prezesem Międzynarodowego Towarzystwa Studium Porównawczego Cywilizacji, zaś w 1964 roku prezesem Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego. W czasie swojej kariery akademickiej opublikował kilkadziesiąt książek i kilkaset artykułów. Do jego najważniejszych prac należą – oprócz wspomnianych już książek – The Crisis of Our Age (1941), Society, Culture, and Personality: Their Structure and Dynamics, A System of General Sociology (1947), Altruistic Love (1950), The Ways and Power of Love: Types, Factors, and Techniques of Moral Transformation (1954), The American Sex Revolution (1956), Fads and Foibles in Modern Sociology and Related Sciences (1956), Power and Morality: Who Shall Guard The Guardians? (1959, wraz z W.A. Lundenem). Swoje bogate życie opisał w wydanej w 1963 roku autobiografii A Long Journey.
W swoich pracach Sorokin dał się poznać nie tylko jako wnikliwy analityk współczesnej cywilizacji, ale również jej przenikliwy jej krytyk, dostrzegający w pozornie mało znaczących przemianach kulturowych zapowiedź dużo głębszych i trudnych do odwrócenia trendów, które w przyszłości mogą doprowadzić cywilizację Zachodu do upadku. Jego szczególny niepokój budziło zjawisko, które określił mianem „rewolucji seksualnej”, prowadzącej do coraz głębszej seksualizacji wszystkich sfer kultury. Skutkiem tej seksualizacji jest pozwolenie ludziom na to, aby kierowali się jedynie swoimi zwierzęcymi, pierwotnymi popędami i namiętnościami, co czyni ich łatwym łupem manipulacji i propagandy, niszcząc przy okazji tradycyjne więzi międzyludzkie (zwłaszcza rodzinne), miłość zaś sprowadzając do rodzaju wymiany handlowej, polegającej na wzajemnym świadczeniu sobie usług seksualnych.
Pitirim A. Sorokin zmarł po dwóch latach ciężkiej choroby 10 lutego 1968 roku w wieku 79 lat w Winchester w stanie Mssachusets. Uroczystości pogrzebowe przebiegały zgodnie z rytuałami rosyjskiej Cerkwii prawosławnej. Sorokin miał dwóch synów, starszy z nich, Peter P. Sorokin, w 1966 roku był wynalazcą lasera barwnikowego. Rękopisy i papiery Sorokina znajdują się obecnie w University of Saskatchewan w Saskatoon w Kanadzie. W marcu 2009 roku w Państwowym Uniwersytecie w Syktywkarze, w rosyjskiej Republice Komi, utworzono Sorokin Research Center, którego zadaniem ma być między innymi publikacja obfitych materiałów, jakie pozostawił po sobie wybitny socjolog.
Mimo sławy na całym świecie i tłumaczeń na dziesiątki języków, w Polsce prace Sorokina pozostają w zasadzie nieznane i prócz tłumaczenia jego wczesnej, mało reprezentatywnej książki Ruchliwość społeczna, brakuje przekładów jego najważniejszych dzieł. Przyczyny tego mogą być różne, jedną z nich może być fakt, że Sorokin przyjmuje szeroką, interdyscyplinarną perspektywę w socjologii, nie ograniczając się do suchych statystyk, lecz wyciągając ze swoich badań głębsze wnioski, dotyczące natury i przyszłości naszej cywilizacji. Te wnioski również mogą być powodem jego ignorowania w środowiskach naukowych, Sorokin bowiem przedstawia zagrożenia płynące z opartej na marksizmie rewolucji kulturowej, której pierwsze objawy diagnozował w USA już w latach pięćdziesiątych, ukazując, w jaki sposób kult postępu, techniki i – ogólnie – ideologii Oświecenia niszczy trwały ład, na którym oparta była cywilizacja łacińska. Sformułowane ponad pół wieku temu wnioski Sorokina w wielu wypadkach okazały się prorocze, czego przykładem jest choćby proces seksualizacji społeczeństwa, prowadzący do upadku rodziny i gwałtownego kurczenia się białej populacji, Jednocześnie jego nadzieje na odrodzenie się cywilizacji łacińskiej, które żywił w ostatnich dekadach życia, okazały się płonne albo przedwczesne – w obecnej sytuacji można raczej spodziewać się pogłębiania fazy „senstytywnej”, jak sam to określił, prowadzącego aż do upadku cywilizacji.
*
Prezentowane wydanie książki The American Sex Revolution oparte jest na pierwszym wydaniu amerykańskim Porter Sargent Publisher, Boston 1956, w serii An Extending Horizons Book.