'Nadzwyczajna forma rytu rzymskiego. Status prawny liturgii i wspólnot' - recenzja ks. prof. Kazimierza Dullaka

ks. prof. US dr hab. Kazimierz Dullak, Fragmenty recenzji naukowej pracy ks. Dawida Pietrasa „Nadzwyczajna forma rytu rzymskiego. Status prawny liturgii i wspólnot”

(…) Mając na uwadze wciąż niemalejące zainteresowanie wiernych Kościoła rzymskokatolickiego liturgią sprzed Soboru Watykańskiego II, z należytym uznaniem należy przyjąć opracowanie poddane niniejszej recenzji, które w sposób bardzo dogłębny i wnikliwy ukazuje wieloaspektowość nadzwyczajnej formy rytu rzymskiego. Należy podkreślić, trafność ujęcia poruszonego tematu przez ks.Dawida Pietrasa. Opracowanie dotyczące wcześniejszej formy rytu rzymskiego odzwierciedla tło reformy liturgii dokonującej się już od początku XX wieku, poprzez nauczanie ojców Vaticanum II, aż po posoborową reformę obrzędów. Zasadniczo praca ks. Pietrasa prowadzi czytelnika ku normom okresu ostatnich kilkunastu lat, zarówno w obszarze IV księgi kodeksowej jak i II księgi, gdzie mowa o wspólnotach związanych z reformą liturgiczną, a których status kanoniczny uległ zmianie w nieodległym czasie. W ten sposób ujęta problematyka z jednej strony pokazuje drogę modelowania aktów prawnych w interesującej nas materii, a z drugiej strony osadza prawnie wspólnoty celebrujące tę liturgię, czyli wskazuje na ich aktualny status prawny. (…)

Metodologiczna wartość rozprawy

Monografia, która składa się z wykazu skrótów, wstępu, sześciu rozdziałów, zakończenia, oraz obszernej bibliografii, a także z dwóch dodatków: 1/ odpowiedzi Papieskiej Komisji Ecclesia Dei na zapytania Autora rozprawy recenzowanej (s. 540-551) i 2/ autorskiej propozycji Statutu duszpasterstwa wiernych liturgii w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego dla poszczególnych diecezji.  We wstępie zostały zawarte istotne dla efektywności badań elementy. a mianowicie: dokonano krótkiego wprowadzenia historyczno-teologiczno-jurydycznego do zasadniczej problematyki rozprawy: wyjaśniono konstrukcję znaczeniową tytułu opracowania, jednocześnie określono cel rozprawy, następnie zarysowano wykorzystane rozliczne źródła i literaturę przedmiotu oraz przedstawiono metody naukowe którymi posłużono się w redakcji opracowania. Poszczególne części - rozdziały zostały wkomponowane w następujący klucz: wprowadzenie w zagadnienie poprzez przybliżenie pojęć i kluczowych zagadnień, następnie dwa rozdziały traktują o unormowaniach regulujących obrzędy liturgii w formie nadzwyczajnej, kolejne dwa rozdziały poddają analizie prawnej wspólnoty celebrujące wspomnianą formę liturgii, a na końcu Autor pozbierał rozmaite zagadnienia stanowiące ciekawe ubogacenie problematyki wątkami wcześniej nieporuszonymi. Ta ostatnia część ma charakter zasadniczo teologiczno liturgiczny, ale oddaje ducha prawa kanonicznego. Całość dopełnia zakończenie, w którym Autor sformułował zwięźle wyniki badań. (...)

Z  uznaniem należy ocenić bibliografię. Została ona podzielona na źródła i literaturę, ale pierwsza część, dla przejrzystości, została pogrupowana na mniejsze bloki. Podział jest logiczny, poprawny i bardzo estetyczny. Całość bibliografii . ponad sto stron, z tego ok. połowa to źródła i druga to literatura. Taki efekt świadczy o tym, że ks. Pietras przeprowadził mrówczą pracę naukową. Kieruję ogromne uznanie w kierunku młodego Badacza.

Należy dodać właściwy dobór i poprawnie wykorzystanie w rozprawie zastosowanych metod. We Wstępie dysertacji Autor wymienia zastosowane metody badawcze, Pierwsza, to metoda dogmatyczno-prawna polegająca na analizie istniejących uregulowań jurydycznych, a druga to metoda historyczno-prawna, która posługuje się w analizie dokumentów historycznych. Ponadto w rozprawie można dostrzec metodę syntezy wyników badań, dzięki której można prześledzić przenikanie na poszczególnych etapach obowiązywania poszczególnych aktów prawnych. Przebadanie asymilacji decyzji watykańskich na gruncie poszczególnych wspólnot, prowadzi do zobrazowania ich położenia wobec Nauczycielskiego Urzędu Kościoła, czyli do ich jedności lub jej braki ze Stolicą Apostolską.

Merytoryczna wartość rozprawy

W warstwie merytorycznej pracy należy podkreślić jej kompleksowość, zawiera bardzo wiele cennych refleksji związanych z nadzwyczajną formą rytu rzymskiego. Autor wydobywa z materiału źródłowego płaszczyzny ważne dla zrozumienia źródeł i w konsekwencji realizacji w życiu Kościoła równolegle dwóch rytów, które ani nie stoją w sprzeczności ze sobą, ani nie stanowią konkurencji, zaś w sposób kompleksowy się uzupełniają, stanowiąc dwie formy rytu rzymskiego. Ta osobliwość stanowi fenomen w historii Kościoła, gdyż do tej pory nie mieliśmy do czynienia z analogicznym zjawiskiem. Oryginalność pracy recenzowanej polega na tym, że zaprezentowano materiał w taki sposób, że dla laików staje się jasny i zrozumiały, a jednocześnie dla wszystkich specjalistów zainteresowanych problematyką, wyłania się wiele wątków, które rozszerzają spektrum badawcze. (...)

W celu uniknięcia nieporządku, który mógłby pojawić się na bazie braku spójności w zrozumieniu terminów, ks. Dawid Pietras przybliża znaczenie pojęć zaczerpniętych zarówno z prawa liturgicznego, jak i liturgiki. W sposób szczególny, syntetycznie prezentuje ryty obrządku łacińskiego, które w dalszej części pracy znajdą swoje praktyczne odzwierciedlenie. Zaraz dalej Autor przybliża prawidła odnowy liturgii przyjęte przez Vaticanum II. Często pojawiajace się soborowe sformułowanie, zarówno w oficjalnych dokumentach jak i popularyzacji liturgii soborowej, to zdanie wskazujące na to, że liturgia jest szczytem do którego zmierza działalność Kościoła, a zarazem źródłem z którego wypływa cała jego moc (KL 10). Jednocześnie celebracje mają ukazać się w splendorze swojej godności i harmonii; stąd z należną czcią i szacunkiem dla kultu Bożego, należy ja odnowić i przystosować do potrzeb epoki. W tym kontekście pojawiają się obok siebie dwa ważkie słowa kluczowe: „tradycja" i „uprawniony postęp". Dlatego postulowano. by wprowadzać nowości tylko wtedy, gdy wymaga tego dobro Kościoła, następnie zwiększyć czynny udział wiernych w liturgii oraz uprościć obrzędy, a ponadto rozbudować liturgię Słowa, zachować w liturgii język łaciński z przyjętymi wyjątkami. ponadto dostosować liturgię do charakteru i tradycji narodów, a w końcu położyć większy nacisk na duszpasterstwo liturgiczne. Tyle dezyderatów soborowych. W dalszej kolejności autor wskazał na ich realizację w drodze decyzji papieskich polegających na wydawaniu rozmaitych dokumentów i powołaniu Papieskiej Komisji Ecclesia Dei. Działalność tejże komisji regulował najpierw Jan Paweł II. następnie ogromny wkład w jej usprawnieniu miał Benedykt XVI, aż w końcu papież Franciszek jej kompetencje przeniósł do ustanowionej sekcji Kongregacji Nauki Wiary (s. 24-102).

Kluczową, moim zdaniem, częścią monografii to rozdział drugi zatytułowany Regulacje prawne celebracji obrzędów Mszy świętej nadzwyczajnej formy rytu rzymskiego. Ks. Dawid Pietras najpierw zaprezentował bieg reform liturgii Mszy św, dokonujący się po zakończeniu ostatniego soboru: chodzi o stosunek władz. Kościoła do Mszału z 1962 r., następnie przybliżył wdrażanie założeń reformy liturgii Słowa, potem kalendarza rzymskiego, dalej reform dotyczących muzyki sakralnej i sztuki kościelnej. Kluczowym punktem odniesienia jest Mszał Rzymski papieża Piusa V w edycji papieża Jana XXIII z 1962 r. Następca na Stolicy Piotrowej papież Paweł VI wydał w 1970 r. zmodyfikowany mszał, uwzględniający postulaty soborowe. Promulgacja nowej księgi, zgodnie z intencją Prawodawcy sprawiła derogację mszału z 1962 r. lub derogację polegająca na możliwości korzystania z dotychczas obowiązującego mszału w konkretnych przypadkach określonych w prawie. Ewaluacja przepisów nabrała nowego wymiaru wskutek opublikowania motu proprio Summorum Pontificum z 2007 r. autorstwa papieża Benedykta XVI. Zostały wycofane poprzednie regulacje z 1984 r. i 1988 r., a zostały wprowadzone noriny sprawowania liturgii Mszy św. według mszału papieża Jana XXIII 2 1962 r. jako formę extraordinaria rytu rzymskiego. Określił wymogi, czyli kwalifikacje i przeszkody stawiane kapłanom, którzy pragną celebrować tę liturgię. Udzielił jednocześnie każdemu regularnemu kanonicznie kapłanowi prawo do celebracji tej Mszy św. sine populo, do której też mogą przyłączyć się wierni. Innym ważnym elementem wspomnianego dokumentu z 2007 r. było zaznaczenie praw stabilnej grupy wiernych (coetus fideliom) do stałej celebracji Mszy św. Zgodę na tę celebrację ma udzielić proboszcz miejsca lub rektor kościoła, nie tylko incydentalnie, ale jako stałą możliwość celebracji w formie nadzwyczajnej. W dokumencie Benedykta XVI uwzględniono wiele innych szczegółów dotyczących celebracji Mszy św. Z mszału Jana XXIII. Można pokusić się określeniem omawianego dokumentu jako kompleksowy. Tym samym niektóre zasady wprowadzone Suumorum Pontificum stoją w opozycji wobec bieżących regulacji dyscyplinarnych zawartych w obowiązującym Kodeksie Prawa Kanonicznego. To oznacza, że skoro normy kodeksowe są nadrzędnymi, to należy ich przestrzegać. Dlatego regulacje dotyczące takich kwestii jak: miejsca i czasu sprawowania Mszy św., postu eucharystycznego, możliwości przyjmowania Komunii św. dwa razy w ciągu dnia, czy wydawania modlitewników lub mszalików dla wiernych, należy czerpać z Kodeksu Jana Pawła II. Stosować zaś należy przy sprawowaniu Mszy św. w formie nadzwyczajnej normy liturgiczne i dyscyplinarne z 1962 r. dotyczące np.: kalendarza liturgicznego i czytań (z wyjątkami), szafarzy Komunii św., sposobu jej udzielania, śpiewu i muzyki sakralnej, koncelebracji oraz posługi kobiet. Na uwagę zasługuje odwaga Doktoranta w krytycznej analizie przepisów prawnych. Na jednej ze stron podważa wskazania poszczególnych konferencji episkopatów, których nie można pogodzić z papieskim motu proprio z 2007 r.

Trzeci rozdział zatytułowany Normy celebracji obrzędów Triduum Paschalnego, innych sakramentów i sakramentaliów nadzwyczajnej formy rytu rzymskiego, stanowi uzupełnienie (logicznie rozdzielone) wobec rozdziału poprzedzającego . Doktorant prezentację ważniejszych obrzędów (poza Mszą św.), o których traktuje Summorum Pontificum i następnie instrukcja Universae Ecclesiae autorstwa Papieskiej Komisji Ecclesia Dei. Podjęto omówienie następujących celebracji: Triduum Paschalne z Mszału Rzymskiego. sakrament chrztu, małżeństwa, pokuty i namaszczenia chorych z Rytuału Rzymskiego, następnie święcenia i bierzmowanie z Pontyfikału Rzymskiego. Ponadto Autor rozprawy poddał analizie księgi: Ceremoniał Biskupów, Brewiarz Rzymski, Martyrologium Romanum i Enchiridion Indulgentiarium. Wszystkie te księgi, a w związku z tym zawarte w nich obrzędy zostały zaprezentowane dwuetapowo: najpierw reforma przeprowadzona przed Vaticanum II, a następnie reforma po tymże soborze. Na takim tle reform ks. Pietras prezentuje istotne kanoniczne i liturgiczne kwestie związane z celebracją obrzędów z 1962 r. stosowane aktualnie jako forma nadzwyczajna rytu rzymskiego. I tak m.in. Autor wskazuj, iż liturgię Triduum Paschalnego można zorganizować, w sytuacji wyjątkowej, w jednej świątyni w obu formach rytu rzymskiego. O takim przebiegu liturgii decyduje ordynariusz lub proboszcz miejsca. W przypadku poszczególnych sakramentów oraz sakramentaliów ważnym jest zachowanie integralności obrzędów poprzez respektowanie zawartych w rytuałach rubryk i nigryków. Jednocześnie koniecznym jest stosowanie norm dyscyplinarnych Kodeksu z 1983 r., chyba że nie dadzą się one pogodzić z obrzędami ksiąg liturgicznych. Stąd wskazanie na potrzebę wydania ksiąg dostosowanych szczególnie do bieżącej dyscypliny kościelnej, z zachowaniem niezmienionych obrzędów. Przykładem może posłużyć sprawowanie sakramentu pokuty z uwzględnieniem kar kościelnych, czy sakramentu małżeństwa z dyscyplina dotyczącą małżeństwa mieszanego, gdy zaś chodzi o chrzest, to kwestia warunków stawianych chrzestnym. Spore zróżnicowania należy też zauważyć korzystając z Pontificale Romanum z 1961/62 r. Kwestie związane z wejściem w stan duchowny czy inkardynacje - te i wiele innych zawiłości Doktorant poddaje wnikliwym analizom, wyprowadzając z nich pożyteczne wnioski dla korzystających z nadzwyczajnej formy rytu rzymskiego.

Tak jak dwa powyższe (II i III) rozdzialy recenzowanej dysertacji stanowią uzupełniająca się całość, tak również kolejne dwa (IV i V) stanowią komplementarna calošć. Pierwszy z nich Status prawny wspólnot w jedności ze Stolica Apostolską związanych z nadzwyczajna formą rytu rzymskiego, a drugi Status prawny wspólnot bez jedności ze Stolica Apostolską związanych z wcześniejszymi formami liturgii. Układ obu rozdziałów jest proporcjonalny: zaprezentowano najpierw największe wspólnoty, następnie te które ustępują zarówno ranga prawną jak i rozpiętością terytorialno-liczbową. Źródłem zaistnienia tych wspólnot było przywiązanie do celebracji liturgii z 1962 r. Dzięki erygowaniu wspólnot czy to dekretem biskupa diecezjalnego, czy Stolicy Apostolskiej powstały legalne społeczności cieszące się umocowaniem prawnym i wewnętrznymi regulacjami tj. konstytucje czy statuty. Największą spośród legalnie działających w ramach Kościoła katolickiego wspólnot. erygowaną w 2002 r. jest Administracja Apostolska Personalna Świętego Jana Marii Vianneya w Brazylii. Powołanie Administracji doprowadziło do ustabilizowania napięć i pojednania w ramach diecezji Campos, do jedności ze Stolicą Apostolska wróciły zakony i wspólnoty religijne. Ponadto tenże akt watykański, miał wpływ na dalsze kroki podejmowane przez Stolice Apostolską w kierunku wdrażania nadzwyczajnej formy rytu rzymskiego. Autor monografii przybliża nie tylko przyczynki powstania wspólnoty, ale również struktury personalne i terytorialne. Następnym szczeblem w hierarchii wspólnot są stowarzyszenia życia apostolskiego (Bractwo Kapłańskie Świętego Piotra; Instytut Dobrego Pasterza), instytuty życia konsekrowanego, stowarzyszenia wiernych, aż wreszcie rozproszone parafie personalne, kościoły rektoralne i prowadzone duszpasterstwa. Wspólnym mianownikiem w/w jest umiłowanie nadzwyczajnej formy rytu rzymskiego, który stanowi niejako ich wspólny charyzmat. Kapłani wymienionych wspólnot celebrują liturgię jedynie w formie nadzwyczajnej, natomiast Administracja w Campos celebruje ją jako własny ryy, co zostało zaaprobowane przez Stolicę Apostolską. Rozmaitość i liczebność wspólnot zgromadzonych wokół swego charyzmatu świadczy jak bardzo była potrzebna aprobata Watykanu dla dalszego pielęgnowania liturgii w formie nadzwyczajnej.

Nie wszystkie jednak wspólnoty skorzystały z współpracy ze Stolicą Apostolską. O nich traktuje rozdział V rozprawy. Najbardziej znaną wspólnotą, w omawianym sektorze, jest Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X związane z abpem Lefebvre em jej założycielem. erygowane w 1970 r. Tu analogicznie do poprzedniego rozdziału. Autor zarysował tło historyczne ukazując jej funkcjonowanie aż do współczesności. Wskazał na aktualną pozycję prawną mającą związek z podejmowanymi ze strony Stolicy Apostolskiej działaniami naprawczymi. Przedstawiono w pracy aktualny status kanoniczny wspólnoty jako takiej. członków i sympatyków, przedstawiono struktury i formy działalności oraz wskazano na ważność/godziwość sprawowanych sakramentów. Poza wymienioną wspólnotą ks. mgr lic. Pietras przybliżył wspólnotę związaną z bpem Williamsonem oraz wspólnoty tzw. sedewakantystyczne, chodzi o nurty i wspólnoty odizolowane od siebie, próbujące odpowiedzieć na kryzys w Kościele po Vaticanum II. Wielość podejmowanych kroków ze strony Watykanu wobec wspólnot stanowiących podmiot badań w analizowanej części pracy doktorskiej, wymagała ogromnej czujności, złożoność problematyki wymagała precyzyjności ze strony Autora. W gąszczu zagadnień Doktorant nie pogubił się, wręcz przeciwnie, w sposób precyzyjny zaprezentował materiał i wyciągnął wnioski.

Ostatni z sześciu rozdziałów stanowi niejako dopowiedzenie - uzupełnienie w poruszonym temacie, zatytułowany Nadzwyczajna forma rytu rzymskiego w ujęciu liturgicznym (wybrane zagadnienia). We wprowadzeniu Autor podaje przekonywujące argumenty uzasadniające obecność aspektów liturgicznych w rozprawie kanonistycznej. Zostały tu poruszone takie kwestie. jak jedność W różnorodności liturgii, chodzi o dodanie dawnych form obowiązujących po Vaticanum Il obrzędów i rytów. Następnie chodzi o kwestie asymilacji liturgii zreformowanej z liturgią sprzed 1962 r., czyli o potrzebę nowego ruchu liturgicznego albo reformy przeprowadzonej już reformy. W kolejnym kroku pojawia się nowy wątek rozważań nad istnieniem hermeneutyki zerwania lub hermeneutyki ciągłości w liturgii. Na tle tych rozważań warto zastanowić się nad formą aktywności udziału wiernych w liturgii, nad zorientowaniem liturgii w stronę wschodu, czy wreszcie nad stosowaniem języka łacińskiego. Nad tymi zagadnieniami pochylił się Autor w omawianej części. Poprzez rzetelne analizy dochodzi do konkluzji zawartych w podsumowaniu. Wskazuje na przytoczony wcześniej dokument Benedykta XVI Summorum Pontificum w którym liturgiczna różnorodność prowadzi do jedności kościelnej. poprzez wspólnie wyznawaną wiarę, zachowanie dyscypliny i sprawowanie sakramentów, zachowanie zasady lex orandi - lex credendi. W sprawie hermeneuvki zerwania kontynuacji pojawia się wiele postulatów ukierunkowanych na potrzebę reformy dzieła soborowego, nazywając obecny stan Kościołem posoborowym stojącym w alternatywie do Kościoła przedsoborowego (chodzi o Sobór Watykański II). Taki stan rzeczy można zmienić poprzez nowy ruch liturgiczny przyczyniający się na nowo do odkrycia liturgicznego piękna w Mszale papieża Pawła VI który jest kontynuatorem Mszału papieża Jana XXIII. Chodzi o poprawność w celebracji liturgii aktualnie obowiązującej, ubogaconej elementami stosowanymi w formie nadzwyczajnej. Oba etapy wzajemnie mają się dopełniać i ubogacać. (…) Ogólnie, aspekt merytoryczny pracy jest jej mocną stroną. (...)

Lektura pracy ks. Dawida Pietrasa upoważnia do wyrażenia zasadnego uznania dla jego kanonicznych kwalifikacji. Autor wykazał się znajomością literatury przedmiotu, umiejętnością jej interpretacji i ukazania własnych wyników badań na bazie cytowanej bibliografii. Przedstawił precyzyjnie projekt badań, a następnie z sumiennością go przeprowadził. Trafnie dobrał metody badawcze i poprawnie się nimi posłużył. W ocenie i interpretacji wyników badań wykazała się naukową dojrzałością. (...)

ks. prof. US dr hab. Kazimierz Dullak

Wydział Teologiczny Uniwersytetu Szczecińskiego